معاونت فرهنگی و دانشجویی

برنامه «ارزشیابی تأثیرات پژوهش‌های انجام‌شده در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور» با توجه به اهمیت تقویت اثربخشی طرح‌های پژوهشی مصوب دانشگاه‌ها در اولویت برنامه‌های معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرارگرفته است.

با توجه به اهمیت تقویت اثربخشی طرح‌های پژوهشی مصوب دانشگاه‌ها، «برنامه ارزشیابی تأثیرات پژوهش‌های انجام‌شده در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور» از سوی چند دانشگاه علوم پزشکی اجرا می‌شود.

اهمیت و اهداف ارزشیابی شاخص‌های اثرات پژوهش

اندازه‌گیری و بررسی اثرات پژوهش‌های سلامت در محدوده‌ای فراتر از دانشگاه و دانشگاهیان، مدت‌هاست موردتوجه کشورها قرارگرفته است.

سؤال برخی از کشورها این است که هزینه صاف‌شده برای انجام پژوهش چه فایده‌ای داشته است، برای برخی دیگر از کشورها چالش اصلی، کمبود هزینه‌های پژوهش است و نیاز دارند برای افزایش بودجه پژوهش، نشان دهند که انجام پژوهش فوایدی داشته است.

در ابتدا «اثرات پژوهش» باید تعریف شود و اینکه چگونه می‌توان آن را اندازه‌گیری کرد.

اثرات پژوهش‌های سلامت

به‌منظور شفاف کردن اثرات پژوهش تعاریف محدودی ارائه‌شده است که مهم‌ترین تفاوت آن میزان تأیید تعاریف بر قابل‌اندازه‌گیری بودن و قابل انتساب بودن اثرات است. دو تعریف موجود که این تفاوت را به‌خوبی نشان می‌دهند عبارت‌اند از:

اثرات پژوهش: اثر بر روی تغییر و یا ایجاد منفعت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاست‌ها و خدمات عمومی، سلامت، محیط و کیفیت زندگی فراتر از دانشگاه» و «اثر پژوهش عبارت است از سهم قابل پژوهش در اقتصاد، جامعه، فرهنگ، امنیت ملی، سیاست‌های عمومی یا خدمات، بهداشت، محیط‌زیست یا کیفیت زندگی، فراتر از دانشگاه»

اهداف بررسی و اندازه‌گیری اثرات پژوهش در چهار حیطه کلی بیان می‌شود:

حمایت‌طلبی: اثبات فواید حمایت از پژوهش، افزایش درک از پژوهش و فرایندهای آن، در سیاست‌گذاران و جامعه به‌منظور تغییر سیاست‌ها و رفتار ایشان.

پاسخگویی: نشان دادن اینکه بودجۀ پژوهش به‌صورت کارا و اثربخش مصرف‌شده است و پژوهشگران و نظام پژوهشی را مورد ‌سؤال قرار می‌دهد.

تخصیص منابع: تعیین این موضوع که در آینده در کدام قسمت پژوهش سرمایه‌گذاری شود که بهترین استفاده از منابع محدود موجود انجام پذیرد.

تحلیل: درک این موضوع که چگونه و چرا پژوهش اثربخش است و چگونه می‌توان آن را بهتر حمایت نمود، با هدف تولید شواهد برای سیاست‌گذاری‌های پژوهشی.

برای بررسی اثرات پژوهشی در یک سیستم، ابتدا باید هدف آن به‌صورت شفاف مشخص شود، زیرا روش اجرا را متأثر می‌سازد.

برای برخی از اهداف، نیاز به امتیازدهی به اثرات پژوهش و رتبه‌بندی آن است (مانند حمایت‌طلبی و تخصیص منابع) ولی برای برخی اهداف، تعیین عوامل مؤثر بر ایجاد اثرات و نوع اثرات اهمیت دارند (مانند تحلیل). همچنین تعیین اهداف بررسی اثرات پژوهشی، رویکرد آن (رویکرد اکولوژیک و یا مطالعات موردی) را تعیین می‌کند.

روش‌های اندازه‌گیری اثرات پژوهش

به‌منظور بررسی اثر پژوهش‌ها، دو روش کلی معرفی‌شده است: روش مطالعات بالا به پایین و روش مطالعات پایین به بالا.

در مطالعات بالا به پایین، متغیرهای مورداستفاده در سطح کلی و جمعی جمع‌آوری می‌شوند، مثلاً ارزیابی رابطۀ میزان هزینه صرف شده برای انجام پژوهش‌ها و اثر آن پژوهش‌ها بر کاهش مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های خاص. این‌گونه مطالعات بیشتر با هدف برآورد پولی اثرات پژوهش انجام می‌پذیرد.

در مطالعات پایین به بالا، تعدادی از پژوهش‌ها برای بررسی اثرات، مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. به‌این‌ترتیب که گروهی از پژوهش‌ها انتخاب‌شده و اثرات آن‌ها در طول زمان موردبررسی قرار می‌گیرند.

برای ارزیابی اثرات پژوهش‌های سلامت به روش پایین به بالا چارچوب‌هایی معرفی‌شده‌اند که یکی از مهم‌ترین و جامع‌ترین مدل‌های پیشنهادشده، مدل payback است در این چهارچوب منافع حاصل از تحقیقات در پنج طبقه؛ شامل تولید علم، ظرفیت‌سازی، اثر بر سیاست‌گذاری، اثر بر سلامت و اثر بر اقتصاد معرفی می‌شوند.

در ایران هم با توجه به چهارچوب payback پرسشنامه‌ای تهیه شد و اثرات پژوهش‌ها در ۶ دانشگاه علوم پزشکی کشور موردبررسی قرار گرفت. در این پروژه از طرح‌هایی که در سال‌های ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸ خاتمه یافته بودند تعدادی به‌صورت تصادفی انتخاب شد و پرسشنامه برای محقق اصلی آن فرستاده شد تا آن را تکمیل کند.

برای انتخاب مناسب‌ترین شاخص‌ها برای ارزیابی اثرات پژوهش‌ها باید دو نکته را در نظر گرفت؛ «سطح تجمعی (aggregation level)» و «گروه دانشی (Pillars)».

در سطح تجمعی باید مشخص شود که بررسی اثرات در کدام سطوح شامل فردی، گرنت و گروه پژوهش، سازمان/ دپارتمان، سازمان تأمین‌کنندۀ اعتبار، دانشگاهی/ استانی/ ملی و یا بین‌المللی قرار است انجام پذیرد.

در گروه دانشی باید مشخص شود که چه گروهی شامل علوم پایه، علوم بالینی، علوم ارائه خدمت، علوم جمعیتی و بهداشت عمومی و علوم بین‌رشته‌ای قرار است بررسی شود. در دنیا تجارب متعددی درباره بررسی اثرات پژوهشی در سطوح ملی وجود دارد.

هدف نهایی ارزشیابی دانشگاه‌های علوم پزشکی بر اساس شاخص اثرات پژوهش‌های سلامت، ترویج استفاده از نتایج پژوهش‌های سلامتی در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با سلامت است. این ارزشیابی با رویکرد «مطالعه موردی» و با استفاده از چارچوب «بازدهی پژوهش» (payback) انجام می‌پذیرد.

در این ارزشیابی از پژوهشگران دانشگاه علوم پزشکی (شامل دانشکده‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی) درخواست می‌شود چنانچه یکی از پژوهش‌های ایشان طی سال‌های ۱۳۹۷، ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ منجر به تأثیر شده‌اند، فرم مربوطه را تکمیل کرده و به کارشناس ارزشیابی دانشگاه خود ارسال کنند.

سال تصویب پژوهش و خاتمه آن اهمیت ندارد. مهم زمانی است که تأثیرگذاری رخ‌داده است.

اصول اولیه در ارزشیابی حاضر عبارت است از «نظام انگیزشی: جهت‌دهی به فعالیت‌های حرفه‌ای در سطح فردی و سازمانی»، «برابری و عدالت: فراهم آوردن امکان مشارکت همه محققین و دانشگاه‌ها (و به دنبال آن‌همه انواع طرح‌ها)»، «شفافیت: تمامی فرایندهای ارزشیابی در سطوح دانشگاهی و ستادی در دسترس ذی‌نفعان قرار می‌گیرد»، «تضاد منافع: جلوگیری از تأثیر منافع فردی و سازمانی در شناسایی و در امتیازدهی به طرح‌هایی که اثر داشته‌اند.»

حیطه‌های ارزشیابی

حیطه‌های ارزشیابی اثرات پژوهش‌ها: عبارت‌اند از «اثر بر تصمیم‌گیری»، «اثر بر سلامت» و «اثر بر اقتصاد». حیطه «اجرایی شدن نتایج پژوهش‌ها» به‌عنوان مرحله ضروری برای ایجاد اثرات سلامتی و اقتصادی به چارچوب بازدهی پژوهش اضافه‌شده است.

تولید مستندات کمک به تصمیم‌گیری در سطوح بین‌المللی، ملی و استانی: محتوی آموزشی برای سیاست‌گذاران و مدیران (مانند: ارزیابی فناوری سلامت، خلاصه سیاستی، اسناد سیاستی، دستورالعمل‌ها و یا مصوبات سازمان‌های تصمیم گیر)، ارائه‌دهندگان (مانند: راهنمای‌های بالینی و بهداشت عمومی)، بیماران (ابزار کمک تصمیم بیماران)، مردم و دانشجویان.

اجرایی شدن نتایج پژوهش: استفاده از نتایج پژوهش‌ها در سیاست‌گذاری‌های استانی، دانشگاهی و شبکه بهداشت و درمان شهرستان. چنانچه مستندات کمک به تصمیم‌گیری مورداستفاده قرار بگیرند و یا هرگونه دستورالعمل اجرایی مبنی بر اجرایی شدن نتیجه پژوهش در یک جمعیت مشخص صورت گرفته باشد.

ایجاد اثرات سلامتی: به معنی اثر بر شیوع و بروز بیماری، کیفیت زندگی و یا طول عمر. در این بخش، باید با استفاده از انجام پژوهش و یا آنالیز داده‌های روتین نشان داده شود که نتایج پژوهش که اجراشده‌اند، منجر به ایجاد اثرات سلامتی شده‌اند.

ایجاد اثرات اقتصادی: اثر بر درآمدزایی و افزایش کارایی در سطح فرد و سازمان. در این بخش، باید با استفاده از انجام پژوهش و یا آنالیز داده‌های روتین نشان داده شود که نتایج پژوهش که اجراشده‌اند، منجر به ایجاد اثرات اقتصادی شده‌اند.

مراحل انجام ارزشیابی دانشگاه‌های علوم پزشکی بر اساس شاخص تأثیرگذاری پژوهش‌ها در سه مرحله انجام می‌گیرد و ابتدا ارسال نامه، راهنما و فرم ارزشیابی برای دانشگاه‌ها از طرف ستاد، دوم شناسایی و بررسی اعتبار و غربالگری پژوهش‌های تأثیرگذار توسط دانشگاه و ارسال طرح‌های منتخب به ستاد و سوم ارزیابی پژوهش‌های تأثیرگذار به‌منظور بررسی اعتبار و امتیازدهی است.

امتیاز تعلق‌گرفته به ایجاد اثرات سلامتی و اقتصادی، بیشتر از امتیاز حیطه اثر بر ‌تصمیم‌گیری می‌باشد، زیرا ایجاد اثرات سلامتی و اقتصادی نیازمند اجرایی شدن نتایج پژوهش‌ها هستند و نیاز به تعاملات و مداخلات بیشتری دارد.

امتیازاتی که به هر یک از حیطه‌های اثرات تعلق می‌گیرد، بعد از برگزاری جلسات تخصصی با کمیته داوران آگاهی رسانی خواهد شد.